3. OLAY VE OLAY YERİ KAVRAMLARI

3.1. Olay

Doğa güçlerinin etkisiyle veya insan davranışı sonucu ortaya çıkan, oluşan durum, ilgiyi çeken veya çekebilecek nitelikteki her türlü işe olay/olgu/hadise/vaka denir. Ortaya çıkan, oluşan durum, ilgi çeken veya çekebilecek nitelikte olan her türlü iş. Olmuş her türlü iş, vakıa, vukuat.

Olay çıkarmak; hoş olmayan bir durum yaratmak, hadise çıkarmak.

Şiddet/suç olayı; çevreyi/kişileri sindirmek için yaratılan olay veya girişilen hareket. Hukukta konusu suç olan olay[1].

Olay; dinamiktir, hareketlidir, olağandışı durumlar vardır, dikkati çeker, suç olma özelliği vardır, şiddet içerir, karışık(komleks) bir durumdur(kim, ne, niçin?)

Olayda taraflar (canlı, cansız) arasında etkileşim olur ve ortamı etkilerler.

Toplumsal yaşamda kişilerin günlük hayatlarında sayısız olay meydana gelir. Bunlardan, sonuçta kendilerine hukuki bir müeyyide tanınanlara hukuki olay denir ve burada hukuk kuralları geçerli olur.

Polis açısından olay; kanunlarda açıkça suç olarak belirtilen fiil ve hareketlerin ortaya çıkmasıdır. Bu fiil ve hareketler belli bir zaman ve mekanda gerçekleşir.

Suç işleme faaliyeti olarak ele alınan olaylar, aktif bir hareket gerektirir, çok değişik biçimlerde ortaya çıkar ve karmaşık bir yapıya sahiptirler (Hırsızlık olayında kapıyı zorlayıp içeri girmek vb.). Olayda etkileşimler olur (fail, mağdur, ortam, kullanılan malzeme) ve bu etkileşim ortamda hissedilir ve ortama iz bırakır. “Her temas mutlaka bir iz bırakır” prensibiyle ortam-fail-mağdur arasında olay sonucu temas olur. Bu temas, olayın ne olduğu ve tarafların kimler olduğu hakkında ipuçları verir.

3.2. Olay yeri

Olayın başlangıcı, takibi ve sonucunda geçtiği mekanları (alanları) kapsar. Olayın işleniş tarzını, yöntemini, olaya ait iz ve bulguları içerir. Olay yeri; olayın işlendiği alanı, olayı işleyenlerin, maruz kalanların takip ettiği yolu, kullandıkları mekanları, olayda kullandıkları, olay ve olay yeri ile etkileştikleri eşyalarını bıraktıkları, sakladıkları, suç eşyalarının bulunduğu ve saklandıkları alanı kapsar.

Bir olayda, olay yeri farklı mekanlar olabilir. Olay ve olay yeri belirli bir yerle sınırlı kalmaz. Olay yerinin sınırları olayın tipine ve seyrine göre değişik boyutlarda devam eder. Bazı olaylar kapalı ve açık alanda işlenir, açık ve kapalı alanda devam eder. Örneğin; evinde bıçaklanan adam, suç failini kovalamak için takip eder, sokağa çıkar ve sokakta ölü bulunabilir.

Olay yeri, olayın işleniş tarzını, olaya taraf olan mağdur, fail, mekan ilişkisini dinamik olarak gösterir. Olay yeri olayın türü hakkında bir çok iz ve delili barındırır. Örneğin; olay yerinde kan ve kovanların bulunması, olayın silahla adam yaralama veya öldürme olabileceği ihtimalini kuvvetlendirir.

Özel güvenlikçi için olay yeri; korumakla görevli olduğu alanlarla sınırlıdır. Görev alanının dışında takibi ve olay yerinin korunması her vatandaştan beklenen davranışlar olarak beklenir.

3.3. Delil Kavramı

Delil kavramı günlük hayatta, bilimde ve hukukta ispat aracı olarak kullanılır. Kelime olarak çok farklı anlamlar delil olarak kullanılmaktadır. Özellikle suç analizinde ve bununla ilgili mevzuatlarda kavram kargaşası yaşanmakta ve zamam zaman aynı/farklı anlamlara gelen kelimeler kullanılmaktadır. Delil, ispat, bulgu, ipucu, işaret, örnek, beden parçası, iz, alamet, damga, eser, emare, maddi gerçek vb . kelimeler aynı anlamda kullanıldığı gibi farklı anlamlarda ifade etmektedir [2]. Delil; insanı aradığı gerçeğe ulaştırabilecek her şey.

Delil; Bir hukuki ihtilafı çözmeye veya suç fiilini ispata yarayan ve ikamesi hukuk tarafından yasaklanmamış her şeye (canlı, cansız, yazılı-sözlü) delil veya ispat vasıtaları denilmektedir.

Delil, meydana gelen bir suçun aydınlatılması ve suç sanıklarının tespitine yarayan her türlü ispat vasıtalarını kapsar.

Bunların bir kısmı doğrudan delil, bir kısmı delil kaynağıdır.

Olay yerinden elde edilen deliller aksi sabit olana kadar geçerliliklerini korurlar. Hukuk sistemimiz serbest delil sistemini benimsemiştir. Bu açıdan her şey delil olabilir.

Vicdani delil sisteminde hakimler kanaatlerini bilimsel verilerle birleştirerek sonuca varırlar.

Olay yerindeki deliller; hazırlık soruşturmasında suçun ve suçlunun tespit edilip yakalanmasını, mahkeme aşamasında bu verilerle aydınlatılmasını, masumların aklanmasını ve suçluların ceza almasını sağlamak için önemlidir. Suç konusu olan olayın mahiyetini açıklar. Suçun kimler tarafından, nerede, ne zaman, ne amaçla, ne ile, nasıl ve kime karşı işlendiği sorularının cevaplarının bulunmasında yardımcı olur. Sonuç ve zararlarının ne olduğunu açıkça gösteren, mantıksal ilişki kurup fail-mağdur-mekan ilişkisini ispatlamaya yarayan vasıtalardır.

Bulgu; henüz kesinlik kazanmamış maddi(fiziksel) olgulardır. Olay yerinden elde edilen, işlenmemiş maddi deliller aslında bulgudur. İşlenip olayla ilgisi sağlanınca delildir.

İz; temas sonucu oluşan her türlü kalıntıya denir. Her temas bir iz bırakır. Temas sonucu nesnelerin üzerinde çökerti, leke, sıyrık gibi izler oluşur. Nesnelerin, eşyaların özelliğine/sertliğine, temasa göre izler oluşur.

Örnek/beden parçası; daha ziyade vücuttan alınan, kopan, akan bulgular için kullanılmaktadır.

Leke; temas, transfer gibi durumlarda olay yerlerinde ve ilgili kişiler üzerinde kirlerin(lekelerin) oluşmasıdır. Şüphelinin üzerindeki veya bıçağın üzerindeki lekenin(kirin) uyuşturucu madde olması veya öldürülen kişinin kanının olması ihtimali(veya ispatlanması).

Eser; az miktarda bulunması, görülmemesi, temizlenip silinmeye çalışıldığı halde elde edilmesi. Eser miktarda; Belli belirsiz miktarda, çok az ölçüde(iz, işaret, im).

İpucu/işaret; herhangi bir konuda elde edilen izler, emareler ve işaretler. Delil olabilecek veya delile götürebilecek bilgi-bulgular. Aranan gerçeğe ulaştırabilecek iz, emare.

Emâre; bir olayı ispata yarayan, ancak tek başına delil olma özelliği bulunmayan belirtiler/bulgular/tespitler(tecavüz-koku benzer-evde arama sonucu suçta kullanılan maske ve bıçağın bulunması olayında kokunun emâre olması).

Belirti; bir olayın veya durumun anlaşılmasına yardım eden şey, alamet, nişan, nişane, işaret, belirti, iz, alamet, damga, ipucu.

Maddi delil; İşlenen suçun yeniden canlandırılmasına, failin kimliğinin ve fail-mağdur-olay yeri arasındaki ilişkinin tespitine yarayacak, laboratuarlarda işlem gördükten sonra soruşturma sırasında ya da mahkemede delil olarak kullanılabilecek, maddi (fiziki) bir yapıya sahip, dokunulabilen, canlı veya cansız herhangi bir nesne ya da ize maddi delil (maddi gerçek) denir.

Bu tanımlar çok zaman aynı anlamda kullanılmakta aynı şeyleri ifade etmektedir.

Vicdani delil sisteminde hakimler kanaatlerini bilimsel verilerle birleştirerek sonuca varırlar.

3.4. Olay Yerinde Delil

Olay yerlerinde bulunabilecek delillerin tam bir listesini yapmak mümkün değildir. Olay yerinde; olayın türüne, işleniş şekline ve sonucuna göre çok değişik deliller bulunabilir.

Olay yerindeki her türlü madde delil olabilir. Araştırmacı veya soruşturmacı olayın oluşuna, suçun türüne, alanın durumuna göre burada nelerin delil olabileceğini tahmin edebilmelidir. Hakim, savcı ve polis için, olayı aydınlatmada kullanılabilecek her şey delil olabilir. Önemli olan delil, suç, fail ve olay yeri arasında doğru bağlantı kurulmasıdır.

Olay yerlerinde çoğu zaman deliller nesnelere saplanmış, bulaşmış ve bunların arasına karışmış olabilir. Örneğin; mermi çekirdeğinin koltuk döşemesi içine girmesi, kanın halıya bulaşması gibi. Bazen de deliller olay yerinde kendi başlarına bulunabilirler (ceset, silah vb.).

Her şey delil olabilir ANCAK(delillerin özelliklerine uygun olmalı)

3.5. Delillerin Özellikleri

Toplanan deliller kanuna aykırı olmamalıdır[3]. Delillerin reddi; delil kanuna aykırı olarak elde edilmişse. Delilile ispat edilmek istenilen olayın karara etkisi yoksa. İstem sadece davayı uzatmak maksadıyla yapılmışsa. Kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulgular, delil olarak kabul edilemez(AY. 1982/38). İşkence sonucu elde edilen suç aletleri.
Deliller akıl mantık kurallarıyla bağdaşmalı, gerçekçi olmalıdır. Gerçeği yansıtmalı, bilimsel kurallara uymalı ve ispatlanabilmelidir. Dedi-kodu, falcının kehâneti delil olamaz(örnek olay; A. Hamdi Tanpınar, Saatleri Ayarlama Enstitüsü, saat hırsızlığı. Düğün-bilezikler- falcı- polis)
Çözümü gereken olayı temsil edici olmalıdır. Delilolayla ilgili olmalıdır. Sonuca götürücü, olayı aydınlatıcı/çözücü olmalıdır. Örnek; tabanca ile cinayet-tabanca elde-otopside ölüme neden olan mermi-balistik inceleme-mermi bu tabanca ile atılmamış. Bu tabanca da bir suç aleti olabilir, başka olayda kullanılmıştır ama bu olayın delili değildir.
Deliller müşterek olmalıdır. Davanın taraflarınca ve yargı makamınca tartışılacağından müştereklik sağlamalı/sağlamamalı, olayın taraflarının özel bilgilerinden ibaret olmamalıdır. Deliller suç soruşturmasının her aşamasında tartışılmalıdır. Tartışmada taraflar eşit haklara sahip ve haklı olduklarını ispatla yükümlüdürler.

Örnek. A ilinde 1998 yılında bankamatik yarılarak hırsızlık yapılır. Olay yerinden parmak izi elde edilerek şüpheli A tespit edilir ve hakkında dava açılır. A kaynakçı-demirci olduğunu ve 1996 yılında bankamatik kabinini monte ettiğini ve bu dönemde parmak izi kalmış olabileceğini öne sürer. Yapılan tespit, inceleme, uzman görüşü ile parmak izinin eski bir iz olduğu ve bu izin bu zamana kadar kalabileceği hakkında verilen raporlar sonucu beraat eder.

3.6. Delillerin Çeşitleri

Kanunlarımızda serbest delil sistemi benimsendiği için her şey delil olabilir. Ortaya sunulan deliller özellikler kısmında anlatılanlara uygun olmalıdır. Suçun tespiti hukuka uygun bir şekilde olan ve elde edilen delillerle ispatlanması mümkündür. Delileri farklı açılardan sınıflandırmak mümkündür. Beyan delilleri, belge-vesika delilleri ve maddi(belirti) delilleri olarak üç ana grupta incelemek mümkündür.

Maddi (belirti, emare, iz) deliller; olay yerinde ele geçen parçalar, izler, işaretler bu gruba girer.

Belirti delilleri (maddi deliller), tabii veya suni mahiyetteki belirtilerdir. Diğer deliller olayı belirli boyutlardan aydınlatır. Maddi delillerin olay yerinde bulunması, toplanması, değerlendirilmesi ve suç ile irtibatlandırılması ayrı bir uzmanlık ister.

Beyan delilleri; kişi (tanık, sanık, müşteki, mağdur, davacı) beyan ve ifadeleri,

Belge-vesika delilleri; yazılı nitelikte olanlar, şekil tespit eden belgeler (planlar, krokiler, resimler), ses ve görüntü içerenler (teyp, video, kamera), adli tabip raporları, bilirkişi raporları. Bu deliller maddi deliller olarak olarak kabul edilir.

3.7. Olay Yerinde Delillerin Değişkenliklerine Göre Sınıflandırılması

Her temas bir iz bırakır, etki tepki prensibi gereğince olay yerlerinde delillerin her zaman bulunması gerekir. Ancak bir çok sebeplerden dolayı olay yerinde bulunup/bulunmaması söz konusu olabilmektedir. Delillerin bu özelliklerine göre sınıflandırılacak olursa;

Hareket kabiliyetlerine göre;

Sabit delil; hareket etmeyecek şekilde bulunan ve üzerinde delil taşıyan cisimlerdir. Örneğin; ağaca asılmak suretiyle gerçekleşen bir ölüm olayının bulguları gibi. Burada ipin ağaca asılı olduğu yükseklik nedeni ile olayın intihar mı, cinayet mi olduğunun aydınlatılması bakımından ağaç sabit delil niteliği kazanmaktadır.

Seyyar delil; yerleri kolaylıkla değişen, değiştirilebilecek nitelikteki delillerdir. Olay yerindeki kovanın rüzgar, yağmur vb. etkenlerle yerlerinin değişmesi ya da değiştirilmesi gibi.

Elde edilişlerine göre;

Pozitif deliller; soruşturmaya konu olan, olayla ilgili olarak elde edilen ve tespit edilen delillerdir.

Negatif deliller; olayın görünüşüne ve seyrine göre mantıksal olarak olay yerinde kalması gereken ancak olay yerinde bulunmayan delillerdir.

Örneğin; silahla adam öldürme olayında, suç aleti olan silah, kovan vb. unsurlar bulunana kadar negatif delil kapsamında değerlendirilirken, bulunduktan sonra pozitif delil niteliği kazanmaktadır.

İfade ettikleri anlama göre;

Kesin delil; suçun unsurlarını ispata yaradığı kesin olarak anlaşılan ve üzerinde herhangi bir şüphe olmayan delildir. Örneğin; olay yerinden ve şüpheliden elde edilen, birbirine uyan parmak izleri gibi.

Şüpheli delil; başlangıçta delil olup-olmadığı hakkında kesin bir kanıya varılamayan, ancak daha teknik ve ayrıntılı araştırmalar ve soruşturmalar sonucunda, diğer delillerle desteklenen ya da desteklenmeyen delillerdir. Örneğin; olay yerinde tespit edilen bir ayak izinin faile mi yoksa olay yerine daha önce uğramış olan başka bir şahsa mı ait olduğu başlangıçta kesin değildir. Bu nedenle olay yerinde tespit edilen ayak izi başlangıçta şüpheli delil konumundadır.

Devam sürelerine göre;

Kalıcı (daimi) delil; olayın üzerinden uzun zaman geçmesine rağmen, fiziksel ve kimyasal özelliğini değişmeden koruyabilen delillerdir.

Geçici (bozulabilen) delil; sınırlı bir süre içerisinde, belli şartlarda özelliğini koruyabilen ancak bu özel şartların ortadan kalkması ile bir süre sonra delil olma özelliğini yitiren delillerdir. Zeminde tozlu ayak izi, karda ayak izi gibi. Bu nedenle bu tür deliller en kısa sürede bozulmayacak şekilde belgelendirilip toplanmalıdır.

[1] TDK sözlükleri

[2] Polisin Adli Gör. Yerine Get. … Yön.(1983-17962), Ceza Muhakemesinde Beden Muayenesi … Yön.(2005-25832), Suç Eşyası Yön.(2005-25832), CMK m. 123(suç eşyası), Türk Dil Kurumu Sözlüğü

[3] CMK. m.206, 216, 217

Olay Yeri ve Delil Kavramları